Sobre a definición de 'catalán' do DRAG

Hai unhas semanas a Real Academia Galega puxo a disposición pública a versión electrónica do seu dicionario. Como cada un ten as súas teimas, o primeiro que fixen foi procurar a definición de catalán para contrastala coa do anterior dicionario (1997). E velaquí as dúas definicións (copio só a acepción relativa á lingua):

DRAG 1997: «3. Idioma románico falado en Cataluña, Andorra, País Valenciano, Illas Baleares, no Rosellón francés e na cidade sarda de L’Alguer. Curso de catalán.»

DRAG 2012: «3. Idioma románico falado en Cataluña, Andorra, País Valenciano, Illas Baleares, nunha franxa oriental de Aragón, nunha zona de Murcia, no Rosellón francés e na cidade sarda de L’Alguer. Non existe unha denominación unificada para designar o catalán no seu amplo dominio lingüístico.»

Comparándomos as dúas definicións vemos que o único cambio foi a incorporación (co que se converte no segundo dicionario galego que o fai, logo do e-Estraviz) da franxa aragonesa e da comarca murciana de El Carxe entre os territorios de fala catalá. Esta rectificación vese enrarecida polo artigo indeterminado que parece denotar que hai máis dunha franxa oriental en Aragón ou que esta non é abondo coñecida, e polo sintagma "unha zona de Murcia", moito máis inexacto có non demasiado longo "comarca murciana de El Carxe". Esta mudanza, como a do e-Estraviz, débese ao artigo "Catalán en galego, galego en catalán. Tratamento das linguas galega e catalá nas principais obras lexicográficas dos Países Cataláns e de Galicia", que publiquei en Cadernos de Lingua 32 —é dicir, na revista de lingüística da propia Academia— e que me consta que se tivo en conta á hora de modificar a entrada catalán. Neste traballo propoño unha definición de catalán para os dicionarios galegos sobre a que os respectivos equipos lexicográficos poidan traballar para axeitala aos seus criterios e que é a seguinte:

«CATALÁN: Lingua románica, con trazos comúns ás linguas iberorrománicas e galorrománicas, propia de Cataluña (agás do Val de Arán, occitanófono), da Cataluña do Norte, de Andorra, das Illas Baleares, da franxa de comarcas aragonesas limítrofes con Cataluña, da metade oriental do País Valenciano, da comarca murciana de El Carxe e da cidade sarda de L’Alguer [territorios que tamén se denominan, no seu conxunto, Países Cataláns].»

Os Países Cataláns e, en gris escuro, o dominio da lingua catalá (foto: Viquipèdia).

Volvendo á definición do DRAG 2012, hai que reparar que se mantén o topónimo "Rosellón" cando é moito máis axeitado (p. 61-62 do artigo) Cataluña do Norte, dado que o Rosellón só é unha das comarcas que integran o territorio catalanfalante do estado francés e, ademais, é un pleonasmo falar de "Rosellón francés" porque que non hai ningún outro Rosellón e, se é francés ou non, tamén se pode discutir —o mesmo acontece coa "Bretaña francesa": se non é a grande, só pode ser a continental—.

Sobre os outros topónimos, na mesma proposta defendín que era ben explicitar que o catalán non é a lingua propia do Val de Arán ou que é a lingua propia da metade oriental do País Valenciano e non da súa totalidade, aínda que a incorporación ou non destes detalles xa depende do criterio de cada un dos dicionarios e de que sexan máis ou menos enciclopédicos. Dito isto, hai que lembrar e aplaudir que o da RAG fose o primeiro dicionario que incorporou o topónimo País Valenciano, e non o equívoco Valencia ou o rarísimo Comunidade Valenciana.

Sobre estes aspectos xa falei dabondo nesas páxinas, pero o que máis me preocupa desta nova definición é o exemplo que acompaña a acepción relativa á lingua. Na primeira edición o exemplo dicía, simplemente, «Curso de catalán», que non achega case nada á definición pero tampouco a prexudica, como si que fai o da segunda edición, que non só a prexudica senón que é grave que unha institución académica faga unha afirmación como «Non existe unha denominación unificada para designar o catalán no seu amplo dominio lingüístico.».

Un dicionario dunha academia é un dicionario académico e, polo tanto, as definicións e os exemplos expresan a opinión da academia e reflicten o pensamento, non o esquezamos, dos homes e das mulleres (máis ben dos primeiros...) que interveñen na súa redacción. Tendo en conta isto, calquera persoa que lea o exemplo citado poderá extrapolar que a Real Academia Galega afirma que a lingua catalá non ten un glotónimo —ou sexa, un nome para o idioma— xeral e aceptado internacionalmente. Na páxina 52 do devandito artigo digo o seguinte:

«O feito de a lingua catalá se distribuír por varios territorios sen unha unidade política favoreceu que os seus falantes xerasen nomes populares para referirse a ela [...] Algúns destes autoglotónimos son: català no Principado de Cataluña (xunto con outros como lleidatà, tortosí, etc., segundo as zonas), valencià no País Valenciano, mallorquí en Mallorca, menorquí en Menorca, eivissenc en Eivisa, formenterer en Formentera e alguerès en L’Alguer; na Cataluña do Norte o catalán é chamado polo seu nome —boa parte da poboación do Rosellón considérase catalá e ten consciencia de vivir en Cataluña malia non falar en catalán— aínda que, por mor do menosprezo a que foi sometida a poboación non francófona, tamén hai quen se refire á lingua co termo despectivo “patuès” (patois en francés), que tantos falantes de linguas non francesas do Estado francès empregan para denominalas. Hai que engadir tamén o de “xapurrat” nas terras que quedaron á marxe da oficialidade e onde foi máis difícil que se producise un nome da lingua derivado do topónimo correspondente, como La Franja (por ausencia dun topónimo unificador) ou El Carxe.»

Mais que o pobo xere nomes para a súa lingua (español, castellano, andaluz...) non quita que o glotónimo con que a lingua é coñecida no seu conxunto, no ámbito académico e tamén internacionalmente sexa o de catalán. É grave, pois, que a Real Academia Galega incorpore un exemplo do que se pode desprender que descoñece a realidade da lingua catalá ou que afirma que esta non ten un nome unívoco, co que podería apoiar e alimentar indirectamente argumentos secesionistas.

Finalmente, outra expresión contida no exemplo que tamén pode ser discutible é a de «amplo dominio lingüístico». É unha información totalmente subxectiva que non achega ningún valor ao texto. O dominio do catalán é amplo comparado con cal? Co do aragonés, que é menor, ou có do occitano, que é maior? Se cadra tamén cumpriría revisar esta afirmación.

Esta crítica, claro está, quere ser construtiva e fágoa entendendo as dificultades que comporta a redacción dunha obra lexicográfica, mais paréceme interesante facela pública por escrito e non só poñela en coñecemento das persoas responsables do dicionario, como tamén vou facer, para que consideren a conveniencia de modificar un exemplo tan pouco apropiado e tamén, por que non, de mellorar a fórmula coa que se expresan as dúas zonas catalanfalantes recentemente incorporadas.